Op 1 januari 2023 is het nieuwe verbintenissenrecht in werking getreden, vervat in Boek 5 “Verbintenissen” van het Nieuw Burgerlijk Wetboek. Met het nieuwe verbintenissenrecht worden er enkele nieuwigheden ingevoerd die voor ondernemingen van belang zijn en worden enkele principes uit de rechtspraak verankerd in de wet.
Hieronder vatten wij enkele belangrijke vernieuwingen voor u samen.
1. Wat bij een verandering van omstandigheden na contractsluiting? – Imprevisieleer (“hardship”)
Elke partij moet in principe haar verbintenissen nakomen, ook al zou de uitvoering ervan meer bezwarend geworden zijn, ofwel doordat de kostprijs van de uitvoering is gestegen, ofwel doordat de waarde van de tegenprestatie is verminderd. Het principe van overmacht is, als uitzondering op het voorgaande, door de meesten wel gekend. Overmacht impliceert dat er zich een onvoorzienbare en onvermijdbare gebeurtenis voordoet en dit buiten de wil van partijen, waardoor men onmogelijk nog zijn verbintenissen kan nakomen.
Er zijn echter ook wel scenario’s denkbaar waarbij door een verandering van omstandigheden de uitvoering van verbintenissen niet onmogelijk is, maar wel buitensporig wordt bezwaard. Dit wordt ook wel “imprevisie” of “hardship” genoemd. Tot het nieuwe verbintenissenrecht de imprevisieleer verankerde in wetgeving, werd in de Belgische rechtspraak niet aanvaard dat bij een verandering van omstandigheden, je zou kunnen ontsnappen aan je verbintenissen. Thans kan je in een dergelijke situatie de imprevisie wel inroepen, mits de volgende voorwaarden cumulatief zijn vervuld (art. 5.74 NBW):
- Er is sprake van een onvoorzienbare verandering na contractsluiting;
- Deze verandering maakt de uitvoering van de overeenkomst buitensporig bezwarend, dermate dat de uitvoering ervan redelijkerwijze niet langer kan worden geëist;
- De verandering is niet te wijten aan jezelf als schuldenaar;
- Je hebt dit risico niet voor jouw rekening genomen, en;
- In de wet of in de overeenkomst is de imprevisie niet uitdrukkelijk uitgesloten (de nieuwe regel inzake imprevisie is van aanvullend recht, zodat je in je overeenkomst bij contractsluiting kunt opnemen dat partijen zich niet zullen kunnen beroepen op de imprevisie).
Indien deze voorwaarden zijn vervuld, kan je als schuldenaar vragen om de overeenkomst opnieuw te onderhandelen met het oog op de aanpassing of beëindiging ervan. Tijdens de heronderhandelingen blijven de partijen wel verplicht hun verbintenissen na te komen.
Indien er geen minnelijke regeling volgt, kan je een vordering instellen bij de rechter. De vordering wordt behandeld zoals in kort geding. Er kan dan aan de rechter gevraagd worden om 1) ofwel de overeenkomst aan te passen, 2) ofwel deze in overeenstemming te brengen met hetgeen partijen redelijkerwijze zouden zijn overeengekomen op het tijdstip van de contractsluiting indien zij rekening hadden gehouden met de verandering van omstandigheden, 3) ofwel de overeenkomst geheel of gedeeltelijk beëindigen op een datum die niet mag voorafgaan aan de verandering van omstandigheden.
2. Kan ik een contractspartij zelf sanctioneren zonder naar de rechtbank te moeten gaan? – Buitengerechtelijke nietigverklaring en ontbinding – Prijsvermindering
2.1. Buitengerechtelijke nietigverklaring door kennisgeving
Indien er sprake is van een wilsgebrek, zoals dwaling, bedrag, geweld of misbruik van omstandigheden, is een overeenkomst aangetast door dit wilsgebrek nietig. Om te vermijden dat een partij de uitkomst van een gerechtelijke procedure moet afwachten om zich van een overeenkomst te vermijden wanneer er een nietigheidsgrond voorhanden is, wordt de mogelijkheid ingevoerd om, op eigen risico, een overeenkomst nietig te verklaren. Je dient in dat geval een schriftelijke en gemotiveerde kennisgeving te richten aan je contractspartij (art. 5.59 NBW). De nietigverklaring door kennisgeving is niet mogelijk voor overeenkomsten die bij authentieke akte zijn vastgesteld.
Met de mogelijkheid om je overeenkomstig buitengerechtelijk nietig te verklaren door kennisgeving, dient voorzichtig te worden omgegaan. Indien je contractspartij immers vindt dat je onterecht toepassing hebt gemaakt van de buitengerechtelijke nietigverklaring door kennisgeving, kan deze een procedure opstarten bij de rechtbank.
Indien de rechter je contractspartij hierin volgt, werd de overeenkomst nooit op een geldige manier beëindigd. Op dat moment kan de overeenkomst worden ontbonden ten laste van jou als partij die zich op een foutieve manier heeft beroepen op de nietigverklaring bij kennisgeving en vervolgens de uitvoering van zijn verbintenissen heeft gestaakt. Je zal in dat geval hoogstwaarschijnlijk worden veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding aan je contractspartij.
2.2. Buitengerechtelijke ontbinding door kennisgeving (bij een ernstige contractuele wanprestatie)
Indien je contractspartij zijn verbintenissen niet nakomt en de niet-nakoming voldoende ernstig is, zodat deze de ontbinding van de overeenkomst rechtvaardigt, kan je ontsnappen aan je overeenkomst door de buitengerechtelijke ontbinding ervan uit te voeren middels een schriftelijke en gemotiveerde kennisgeving, waarin de tekortkomingen die aan je contractspartij worden verweten, worden vermeld (art. 5.93 NBW). De kennisgeving dient in principe voorafgegaan te worden door een ultieme ingebrekestelling waarin je aan je contractspartij een laatste respijttermijn gunt om de overeenkomst na te komen.
De buitengerechtelijke ontbinding gebeurt op eigen risico. Ook hier is een rechterlijke controle immers mogelijk. Bij een betwisting van de buitengerechtelijke ontbinding door je contractspartij, zal de rechter nagaan of de ontbinding gegrond was en de kennisgeving op een correcte manier is gebeurd. Indien dit niet het geval is, werd de overeenkomst nooit op een geldige manier beëindigd. In dat geval kan de overeenkomst ten laste van jou worden ontbonden door de rechter, met alle gevolgen van dien (cf. titel 2.1).
2.3. Prijsvermindering (indien de niet-nakoming niet voldoende ernstig is)
In het geval je medecontractant zijn verbintenissen niet nakomt, maar de niet-nakoming niet voldoende ernstig is om de ontbinding van de overeenkomst te rechtvaardigen, kan je als schuldenaar thans een prijsvermindering eisen (art. 5:97 NBW). De niet-nakoming kan bijvoorbeeld inhouden dat een leverancier te weinig materialen levert, of dat alle bestelde materialen wel worden geleverd, maar deze van ondermaatse kwaliteit zijn voor hetgeen je had besteld.
Een prijsvermindering eisen kan in rechte, maar de prijsvermindering kan ook worden doorgevoerd door een schriftelijke en gemotiveerde kennisgeving, o.m. met aanduiding van de reden van de vermindering. Het is belangrijk dat de prijsvermindering correct wordt berekend: de prijsvermindering dient evenredig te zijn met het verschil, op het tijdstip van de contractsluiting, tussen de waarde van de ontvangen prestatie en de waarde van de overeengekomen prestatie. Indien je als schuldeiser de prijsvermindering verkrijgt, kan je geen herstel eisen ter compensatie van dat waardeverschil. Je kan dat wel eisen voor elke andere schade.
3. Kan ik anticipatief iets ondernemen als ik vermoed dat mijn contractspartij zijn verbintenissen niet zal nakomen? – “Anticipatory breach”
Het nieuwe verbintenissenrecht biedt de mogelijkheid om je verbintenissen op te schorten wanneer het duidelijk is dat je contractspartij zijn verbintenissen niet zal hebben uitgevoerd op het einde van de uitvoeringstermijn en dat de gevolgen van die niet-nakoming voor jou voldoende ernstig zijn. De opschorting is niet mogelijk indien je contractspartij voldoende waarborgen biedt voor de goede uitvoering van zijn verbintenissen (art. 5.239 NBW).
In uitzonderlijke omstandigheden kan een overeenkomst nu ook zelfs worden ontbonden, en dit wanneer het duidelijk is dat je contractspartij, na te zijn aangemaand om binnen een redelijke termijn voldoende waarborgen te bieden voor de goede uitvoering van zijn verbintenissen, zijn verbintenissen niet tijdig zal nakomen en dat de gevolgen van die niet-nakoming voldoende ernstig zijn voor jou als schuldeiser (art. 5:90, lid 2 NBW). Dit is de zogenaamde anticipatieve ontbinding (“anticipatory breach”). Opnieuw is enige terughoudendheid aangewezen, omdat de ontbinding op eigen risico gebeurt en een rechterlijke controle achteraf mogelijk is.
4. Wat indien ik en mijn contractspartij beiden algemene voorwaarden gebruiken? –De “knock out”-regel is van toepassing
Wanneer ondernemingen met elkaar wensen te contracteren en hierbij elk stellen dat hun algemene voorwaarden van toepassing zijn, stelt zich de vraag welke algemene voorwaarden prevaleren, zeker indien er sprake is van tegenstrijdige bepalingen (“battle of forms”).
Het nieuwe verbintenissenrecht, waarin de meerderheidsopvatting van de rechtspraak, m.n. de “knock out”-regel, wettelijk werd vastgelegd, stelt hieromtrent dat in dat geval de overeenkomst tot stand komt en dat beide algemene voorwaarden deel uitmaken van de contractuele relatie, met uitzondering van de tegenstrijdige bepalingen (art. 5:23 NBW). De tegenstrijdige bepalingen schakelen elkaar derhalve uit en men dient in dat geval terug te vallen op het gemeenrecht. Dit kan tot rechtsonzekerheid leiden.
Hierop voorziet de wetgeving als uitzondering dat de overeenkomst niet tot stand komt indien een partij voorafgaandelijk of zonder onnodige vertraging na de ontvangst van de aanvaarding uitdrukkelijk (en niet door middel van algemene voorwaarden) aangeeft dat hij niet wil gebonden zijn door een dergelijke overeenkomst. In dat geval komt de overeenkomst niet tot stand. Indien u zich wel beroepen op deze uitzondering, reageert u derhalve best zo snel mogelijk.
5. Wat bij situaties van kennelijk onevenwicht? – Misbruik van omstandigheden en onrechtmatige bedingen
In het nieuwe verbintenissenrecht zijn er twee nieuwe manieren voorzien om situaties van kennelijk onevenwicht tussen contractspartijen te herstellen, m.n. misbruik van omstandigheden als nieuw wilsgebrek en een gemeenrechtelijke regeling inzake onrechtmatige bedingen.
5.1. Misbruik van omstandigheden als nieuw wilsgebrek
Er wordt een nieuw wilsgebrek ingevoerd naast de reeds bestaande wilsgebreken, m.n. “misbruik van omstandigheden” (art. 5.37 NBW). Er is misbruik van omstandigheden wanneer bij de contractsluiting een kennelijk onevenwicht bestaat tussen de prestaties als gevolg van het misbruik door de ene partij van omstandigheden die verbonden zijn aan de zwakke positie van de andere partij.
In dit geval kan de zwakke partij aanspraak maken op de aanpassing van haar verbintenissen door de rechter en, indien het misbruik doorslaggevend is, op de relatieve nietigheid.
5.2. Onrechtmatige bedingen
In de B2B- en B2C-context zijn onrechtmatige bedingen en de gevolgen ervan reeds een lange tijd gekend. In het nieuwe verbintenissenrecht wordt nu een gemeenrechtelijke regeling voorzien voor onrechtmatige bedingen, die voor C2C-relaties (“consumer to consumer”-relaties), oftewel tussen particulieren, van toepassing zal zijn (art. 5:52 NBW).
Elk beding waarover niet kan worden onderhandeld en dat een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van partijen is onrechtmatig en wordt voor niet geschreven gehouden. Bij de beoordeling van het kennelijk onevenwicht wordt rekening gehouden met alle omstandigheden rond het sluiten van het contract.
De gemeenrechtelijke regeling laat uiteraard de bijzondere wetgeving inzake onrechtmatige bedingen in de B2B- en B2C-context onverlet (lex specialis).
6. Inwerkingtreding – Co-existentie van het oude en nieuwe verbintenissenrecht
Deze wetgeving is in principe van toepassing op alle rechtshandelingen en rechtsfeiten die plaatsvinden vanaf 1 januari 2023. Overeenkomsten afgesloten sinds 1 januari 2023 vallen derhalve onder het toepassingsgebied van de nieuwe regels. Op overeenkomsten afgesloten vóór 2023 zijn de oude regels nog van toepassing, tenzij partijen uitdrukkelijk kiezen om de nieuwe regels van toepassing te verklaren op hun overeenkomsten afgesloten voor 2023.
Het is belangrijk om in je lopende en nieuwe overeenkomsten rekening te houden met het nieuwe verbintenissenrecht, dat een aantal nieuwe mogelijkheden biedt aan ondernemingen bij het sluiten en uitvoeren van overeenkomsten. Het team van Ingentia Advocaten staat steeds ter beschikking om jou hiermee te helpen!
